WikiWoordenboek:Limburgse werkwoorden

Het stelsel van Limburgse werkwoorden is iets ingewikkelder dan het Nederlandse. Alle werkwoorden kunnen wederkerend zijn, dus beide dae leus e book en dae leus zich e book zijn een correcte vertaling voor hij leest een boek. Limburgse werkwoorden maken enorm veel gebruik van toonwisseling, umlauts en ablauts en er zijn meer dan duizend sterke stammen (in het Nederlands slechts een paar honderd).

Verder kan men stellen dat er eigenlijk geen regelmatig werkwoord bestaat en er alleen wat standaardregeltjes zijn die een paar werkwoorden overeen hebben, de höjdjwèrkwäörj. Werkwoorden worden vervoegd naar persoon, getal, tijd en plaats in de zin. Er zijn drie personen, drie getalen (enkelvoud, tweevoud en meervoud), enkele tijden (waaronder toekomende tijd) en twee mogelijke plaatsen (vóór en achter het onderwerp). Bij scheidbare werkwoorden zijn er nog meer vormen. Het werkwoord zeen (zijn, zien) kent de meeste vormen, waaronder ook nog een volledige vervoeging voor een passieve vorm. Zo is ich zeens in het Nederlands ik word gezien.

Höjdjwèrkwäörj

De höjdjwèrkwäörj (ltl. hoofdwerkwoorden) is de grootste groep werkwoorden. Beter gezegd: deze omvat de meeste werkwoordsvervoegingen. Hieronder volgen wat standaardregels.

Hieronder is de noetied (tegenwoordige tijd).

Persoon	Werkwoord op -b, -f, -g, -k, -gk, -p		Werkwoord op -d, -n, -nj, -t		Werkwoord op -v		Werkwoord op -z, -zj		Werkwoord op -l, -r		Werkwoord op -s, -sj		Werkwoord op -m		Werkwoord op -j, -w, -h
Tgw. tijd	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS
ich	wègk	wègke	lanj	lanje	leef	leve	rèès	rèèze	höl	hölle	lósj	lósje	aom	aome	weerj	weerje
doe	wègks	wègks	lanjs	lanjs	leefs	leefs	rèès	rèès	höls	höls	lósj	lósj	aoms	aoms	weers	weers
dae	wègk	wègk	landj	landj	leef	leef	rèès	rèès	höltj	höltj	lósj	lósj	aomp	aomp	weertj	weertj
weer	wègke	wègk	lanje	landj	leve	leeftj	rèèze	rèèsj	hölle	höltj	lósje	lósj	aome	aomp(tj)	weerje	weertj
geer	wègk	wègk	landj	landj	leef	leef	rèès	rèès	höltj	höltj	lósj	lósj	aomp	aomp	weertj	weertj
die	wègke	wègkentj	lanje	lanjentj	leve	leventj	rèèze	rèèzentj	hölle	höllentj	lósje	lósjentj	aome	aomentj	weerje	weerjentj
deelw.	wègkendj		lanjendj		levendj		rèèzendj		höllendj		lósjendj		aomendj		weerjendj

Werkwoorden op -ng worden net zoals werkwoorden op -m vervoegd, alleen is de combinatie -mp veranderd in nk.

Het tegenwoordig deelwoord is vervoegbaar net zoals het Nederlands. Enkele vormen zijn bijvoorbeeld wèrkendj, wèrkendje, wèrkendje-n, wèrkendje-r, wèrkendje-s, wèrkendje-z, wèrkendjen, wèrkendjer en wèrkendjes.

Hieronder is de dentied (verleden tijd).

Persoon	Werkwoord op -b, -f, -g, -k, -gk, -p		Werkwoord op -d, -n, -nj, -t		Werkwoord op -v		Werkwoord op -z, -zj		Werkwoord op -l, -r		Werkwoord op -s, -sj		Werkwoord op -m		Werkwoord op -j, -w, -h
Vrl. tijd	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS	SV	VS
ich	wègkdje	wègkdje	lanjdje	lanjdje	leefdje	leefdje	rèèsdje	rèèsdje	höldje	höldje	lósjdje	lósjdje	aomdje	aomdje	weerdje	weerdje
doe	wègkdjes	wègkdjes	lanjdjes	lanjdjes	leefdjes	leefdjes	rèèsdjes	rèèsdjes	höldjes	höldjes	lósjdjes	lósjdjes	aomdjes	aomdjes	weerdjes	weerdjes
dae	wègkdje	wègkdje	landjdje	landjdje	leefdje	leefdje	rèèsdje	rèèsdje	höldje	höldje	lósjdje	lósjdje	aomdje	aomdje	weerdje	weerdje
weer	wègkdje	wègkdje	lanjdje	lanjdje	leefdje	leefdje	rèèsdje	rèèsdje	höldje	höldje	lósjdje	lósjdje	aomdje	aomdje	weerdje	weerdje
geer	wègkdje	wègkdje	lanjdje	lanjdje	leefdje	leefdje	rèèsdje	rèèsdje	höldje	höldje	lósjdje	lósjdje	aomdje	aomdje	weerdje	weerdje
die	wègkdje	wègkdjentj	lanjdje	lanjdjentj	leefdje	leefdjentj	rèèsdje	rèèsdjentj	höldje	höldjentj	lósjdje	lósjdjentj	aomdje	aomdjentj	weerdje	weerdjentj
deelw.	gewègk		gelandj		geleef		gerèès		gehöldj		gelósj		gaomp		geweerdj

Het verleden deelwoord is vervoegbaar net zoals het Nederlands. Let op bij werkwoorden die met een klinker beginnen. De -e- van ge- vervalt, dus gaomp en niet geaomp en gódderdj en niet geódderdj.

De nagtied (toekomende tijd) wordt gevormd door de stam te nemen met een umlaut waar mogelijk. Verder wordt er -e achtergevoegd, behalve bij de doe-vorm, want die krijgt -es en de die-vorm, want die krijgt -entj. Zo betekent ich äöme ik zal ademen en kan weerje 'ch beide ik stel op prijs als ik zal op prijs stellen betekenen, want ee heeft geen umlaut.

De kóstied (voorwaardelijk wijs) wordt gevormd zoals de nagtied alleen wordt er -dj- voor de -e- gevoegd. Zo is doe lenjdjes jij zou landen.

De aanvogendje noetied (aanvoegende tegenwoordige wijs) wordt bij regelmatige werkwoorden gevormd door het hele werkwoord te nemen. Alle vormen met, uitzondering van de doe- en die-vorm, krijgen dan -r erachter, dus ich bletsj (van bletsje) wordt dan ich bletsjer. Het is mogelijk om die -r weg te laten onder bepaalde voorwaarden zoals de zinsvolgorde, maar hij mag altijd blijven staan. Die doe-vorm wordt gevormd door -rs erachter te plaatsen en de die-vorm krijgt -ntj erbij.

De wagendje tied of oetdagingstied (uitdagende vorm) is een vervoeging die niet in het Nederlands voorkomt. Het vertaalt zich ongeveer als durf te + infinitief. Enkele voorbeelden:

Doe höbbems waal e lósj laeve, zègk! (Je durft wel een losbandig leven te leiden zeg!)
Ich klömmem neet nag hoeager.' (Ik durf niet nog hoger te klimmen.)

De vorm wordt gemaakt door de infinitief te nemen en -(e)m erachter te plakken, behalve bij de doe- en die-vorm waar het -(e)ms en -(e)mentj is. De vorm is makkelijk te vermijden door het werkwoord dörve (durven) te gebruiken op een zelfde manier als in het Nederlands.

De bijjingswies (gebiedende wijs) kent in totaal vier vormen: enkelvoud, tweevoud, meervoud en beleefdheidsvorm. De enkelvoudsvorm is gewoon de stam, bij bletsje is dat dus bletsj. De tweevoudsvorm is stam + èch, dus bij bletsje is het bletsjèch. De meervoudsvorm is stam + tj, maar bij oudere mensen is vaak nog stam + t te horen. Bij de vervoeging van bletsje is de meervoudsvorm dus bletsjtj of ouderwets bletsjt. De beleefdheidsvorm is altijd stam + tj. Bij stammen die eindigen op een medeklinker waar gewoonlijk t-deletie plaatsvindt, wordt de tj meestal niet uitgesproken. Ook bletsjtj klinkt bij de meeste mensen als [blætʃ] en niet als [blætʃc].

Wèrkwäörj óp -ieëre

Bij werkwoorden die eindigen op -ieëre (wèrkwäörj óp -ieëre) gaat het voornamelijk om Franse leenwoorden. Enkele voorbeelden zijn zjinnerieëre (genereren, opwekken), rwienieëre (ruïneren), aklimaotieëre (acclimatiseren) en órgenisieëre (organiseren). Deze groep werkwoorden heeft veel gemeen met de höjdjwèrkwäörj en wordt in principe zo vervoegd als bijvoorbeeld hölle. Toch zijn er enkele dingen die belangrijk zijn om te weten:

De klemtoon ligt - in tegenstelling tot het Nederlands - niet op -ieëre, maar elders. Meestal is dat de eerste lettergreep.
In de vervoeging ontbreken enkele tijden en wijzen. De toekomende tijd en de voorwaardelijke wijs worden - net zoals in het Nederlands - gevormd met het hulpwerkwoord zölle (zullen).
De aanvoegende wijs wordt meestal niet gebruikt; ook niet waar gewone werkwoorden het wel hebben. Voorbeeld: slaop good det se mórge good tuuners tegen slaop good det se mórge good prèstieërs.
De uitdagende vorm wordt met dörf tö + infinitief gemaakt, zoals in het Nederlands.
Het voltooid deelwoord begint - net zoals in het Duits - niet met ge-. Het is dus ich bön hel gevalle tegen ich bön hel tómbieërdj (ik ben hard gevallen). getómbieërdj bestaat niet.

Werkwoorden op -ieëre worden meestal gebruikt om geschoolder over te komen. In vrijwel alle gevallen is er een alternatief te vinden bij de hoofdgroep en sterke werkwoorden. Enkele werkwoorden zoals rwienieëre komen wel vaker voor in het dagelijks taalgebruik, omdat het synoniem verkwèkke niet verstaanbaar is voor mensen die weinig kennis van het Limburgs hebben.

Lijdende vorm

Naast een bedrijvende vorm (veuringsvórm) kent het Limburgs, net zoals het Nederlands, ook een lijdende vorm (liejingsvórm). Aan deze vorm zijn enkele regels verbonden die voornamelijk in de schrijftaal nog sterk aangehouden worden. In de spreektaal gaat men er iets losser mee om. De regels zullen hieronder kort toegelecht worden:

Voor de lijdende vorm te maken, wordt altijd (uitzonderingsloos) het werkwoord waere (worden) gebruikt, nooit alleen met zeen (zijn).
- Als iets nu aan de gang is gebruikt men de tegenwoordige tijd: Vader wuuertj gezeen (Vader wordt gezien).
- Als iets in het verleden aan de gang is geweest, geeft het enkele mogelijkheden:
  - Als er sprake is van een veranderbare situatie, gebruikt men een combinatie met het werkwoord zeen in de tegenwoordige tijd: Vader is gezeen gewaore, ouchal kóste'ch 'm aafsjörme (Vader is gezien, ookal kon ik hem afschermen). In deze geval is het niet mogelijk om gewaore weg te laten, iets dat in het Nederlands gebruikelijk is.
  - Als er sprake is van een onveranderbare situatie, gebruikt men een combinatie met het werkwoord zeen in de verleden tijd: Vader woor gezeen gewaore, went ich kóste 'm neet aafsjörme (Vader was gezien, want ik kon hem niet afschermen). Ook in deze geval is het niet mogelijk om gewaore weg te laten.
  - Bestaat er een twijfel over de veranderbaarheid, dan gebruikt men de verleden tijd van waere: Vader woort gezien, mer ich weit neet óf ich 'm kós aafsjörme (Vader werd gezien, maar ik weet niet of ik hem kon afschermen).
- Als iets aan de gang in de toekomst zal zijn, gebruikt men de toekomende tijd: Vader waart gezeen (Vader zal worden gezien).
- Als iets aan de gang had kunnen zijn, maar het niet is, gebruikt men de voorwaardelijke wijs: Vader weurt gezeen (Vader zou worden gezien). Tevens is het mogelijk om Vader hadj gezeen kènne waere (Vader had gezien kunnen worden) te gebruiken.
De tweede mogelijkheid om een lijdende vorm te maken is door aparte werkwoordsvormen te gebruiken. De dan gevormde werkwoorden noemt men de ónbeizèsvórm. Tegenwoordig is er nog slechts een paar gevallen waar dit bij voorkomt. Een goed voorbeeld is het werkwoord baerse (ven baere) wat geboren worden betekent. Andere werkwoorden die voorkomen zijn zuurse (van zeen, gezien worden), lèrre (van lèrne, onderwijs genieten), hèlpere (van hèlpe, geholpen/gered worden) en haere (van höbbe, eigendom zijn van).

Degevórm

De degevórm is een werkwoord dat enkel een vriewaordj (infinitief) heeft, zoals kaerle. Deze werkwoorden worden vervoegd als doon + infinitief. Vooral in de spreektaal komt de degevórm (dege is het verouderde werkwoord dat vroeger in plaats van doon hiervoor gebruikt werd) veelvuldig voor, maar er is ook een klein aantal werkwoorden dat altijd de degevórm hebben. Enkele voorbeelden van de degevórm in de spreektaal:

Dooch dich die raam sloete! (i.p.v. Sloet die raam! Sluit het raam!)
Ich doon mich wasje. (i.p.v. Ich wasj mich. Ik was mij.)
Ich höb 'm mich hèlpe gedaon. (i.p.v. Ich höb 'm gólpe. Ik heb hem geholpen.)
Ich weit desse-n 'm kènne doners. (i.p.v. Ich weit det se-n 'm kènners. Ik weet dat jij hem kent.)

Het overmatig gebruik van de degevórm wordt, net als het gebruik van wederkerende werkwoorden, in praktisch gezien iedere zin als informeel beschouwd. In de schrijftaal wordt daarom de degevórm omgezet naar de gewone vorm en de wederkerende voornaamwoorden worden weggelaten.

Enkele werkwoorden komen om (historische) uitspraaksredenen enkel in de degevórm voor. Een voorbeeld is het werkwoord kaerle (ich kaerl, ich kaerldje en ich höb gekaerldj worden als onmogelijke klanken beschouwd) dat dus enkel in de degevórm (ook in de formele schrijftaal) voorkomt, dus ich doon kaerle, ich dij kaerle en ich höb kaerle gedaon. Sommige werkwoorden, zoals verkindjsje, zijn randgevallen en mogen in de formele schrijftaal zowel als gewone vorm als degevórm geschreven worden, dus zowel ich verkindjsj, ich verkindjsjdje en ich höb verkindjsj en ook ich doon verkindjsje, ich dij verkindjsje en ich höb verkindjsje gedaon mogen in de schrijftaal (maar ich höb verkindjsj wordt netter geacht als ich höb verkindjsje gedaon).