dominee

Nederlands

Uitspraak

• Geluid:  dominee    (hulp, bestand)
• IPA: / ˈdomiˌne / (3 lettergrepen)

Woordafbreking

• do·mi·nee

Woordherkomst en -opbouw

• van Latijn domine, de vocatief van  dominus zn  "heer", gebruikt als aanspreekvorm voor hogergeplaatste mannen, zoals priesters en dokters
  • [1] in de betekenis van ‘predikant’ aangetroffen vanaf 1619
  • [2] de bredere betekenis in Suriname is vergelijkbaar met het oorspronkelijke ‘domine’
  • [3] omdat de witte bef aan het traditionele kledingstuk van een dominee doet denken
  • [4] omdat de leider van de groep voorgaat bij het brullen

	enkelvoud	meervoud
naamwoord	dominee	dominees
verkleinwoord	domineetje	domineetjes

Zelfstandig naamwoord

de dominee m

1. (beroep) (religie) voorganger van een protestantse eredienst

   • De dominee staat op de kansel. 

   ▸ De dominee komt zelf van buiten de gemeente: „Als predikant ben ik onder de mensen, mijn beroep is vertrouwen. (…)"

2. (beroep) (religie) (Suriname) leider van een religieuze gemeenschap

   ▸ Volgens de javaanse traditie werd aan de KAUM (javaanse dominee) advies gevraagd welke dag het meest geschikt zou zijn.

3. (figuurlijk) (informeel) benaming voor sommige vogelsoorten die een zwart verenkleed met een witte borst hebben
   1. beflijster, Turdus torquatus 

      ▸ Zoolstra ving naar eigen zeggen alle lijstersoorten: de merel (het mannetje heet ‘zwarte lijster’, het vrouwtje ‘boekweitgrauwe’), beflijster (‘dominee’), zanglijster (‘noordmannekes’), koperwiek (‘oostmannekes’) en grote lijster.

   2. aalscholver Phalacrocorax carbo 

      ▸ Aalscholvers die met gespreide vleugels op paaltjes zitten werden door de Scheldevissers vaak vergeleken met predikende religieuzen. De katholieken noemden de vogel daarom ook ‘dominee’, de protestanten hielden het op ‘paster’.

   3. (Suriname) (verouderd) witkopwatertiran Arundinicola leucocephala 

   ▸ De Soeur of Dominee zit altijd laag en vlakbij water en de beste plaats om ze te treffen is in een wat groter zoetwatermoeras.

4. (figuurlijk) (dierkunde) (Suriname) benaming voor het mannetje dat de leider is van een groep brulapen Alouatta macconnelli 

   ▸ Het gehuil lijkt ons misschien een ongeorganiseerde boel, maar in werkelijkheid zit er toch wel lijn in. „De domri [dominee] is de koorleider”, zei Raymond, een goudzoeker die de brulapen rondom zijn kamp observeerde.

• 
  1. Een portret van een dominee.
• 
  1. Een bruidspaar (links) laat hun huwelijk ingezegenen door een dominee (rechts).
• 
  1. Een dominee preekt vanaf de kansel.
• 
  3.1 Een dominee, Turdus torquatus.
• 
  3.2 Een dominee, Phalacrocorax carbo.
• 
  3.3 Een dominee, Arundinicola leucocephala.

Synoniemen

• [3.1] beflijster
• [3.2] aalscholver, paster
• [3.3] soeur, witkopwatertiran

Hyperoniemen

• [1] pastor, predikant, voorganger, zielzorger

Hyponiemen

• [1] boerendoeminee, octaafdominee, televisiedominee

Afgeleide begrippen

• [1]  domineeachtig bn 
• [1]  domineese zn 
• [1] dominee-dichter, dominee-schrijver
• [1] domineesdochter, domineeskind, domineesland, domineesvrouw, domineeszoon

Typische woordcombinaties

• [2] hindostaanse dominee, islamitische dominee, javaanse dominee

Uitdrukkingen en gezegden

• [1]: Blikken dominee

Dominee die niet goed geschoold is of onoprecht; bij uitbreiding in het algemeen iemand die de schijn ophoudt

• [1]: De koopman en de dominee

Spanningsveld tussen streven naar winst en welvaart en morele principes

Spreekwoorden

• [1]: Dominee, brand je bekje niet!

Waarschuwing dat voedsel of drank nog te warm is (letterlijk: Het gaat hier mogelijk niet echt om „dominee” in de betekenis van predikant, maar om de Latijnse aanspreekvorm „domine”. Maar het „bekje” zou hier ook een verbastering kunnen zijn van „befje” ‘borstlapje’ )

• [1]: De pastoor gaat voor en de dominee loopt met hem mee

Machtige mensen krijgen steeds voorrang boven de minder machtigen

• [1]: Er gaat een dominee voorbij

Gezegd als het in gezelschap plotseling stil wordt

∗ 'Als ik mijn deel van het familievermogen krijg, kan ik zo veel 6-meters kopen als ik wil,' wierp Carl Lauritz vurig tegen en hij leek niet eens spijt te hebben van de lompe opmerking. Er ging een dominee voorbij.

• [1]: Er komt een dominee voorbij

Gezegd als het in gezelschap plotseling stil wordt

∗ Als het in een gezelschap even stil is, roept er al snel iemand: ‘Er komt een dominee voorbij’. Weg stilte.

Vertalingen

    1. voorganger van een protestantse eredienst   

Duits: Pastor (de) m, Pfarrer (de) m, Priester (de) m Engels: parson (en), pastor (en) Frans: pasteur (fr) m Italiaans: pastore (it) m

Papiaments: domi Pools: pasterz (pl) m Spaans: dómine (es) m, pastor (es) m, pastor protestante (es) m

Gangbaarheid

• Het woord dominee staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.

• In onderzoek uit 2013 van het Centrum voor Leesonderzoek werd "dominee" herkend door:

99 %	van de Nederlanders;
98 %	van de Vlamingen.

Meer informatie

• Zie Wikipedia voor meer informatie.